ظرفیت های بخش کشاورزی شهرستان با تاکید بر بهره وری آب کشاورزی

باسلام و عرض ادب و احترام حضور شهروندان عزیزم از اینکه توفیقی برای اینجانب حاصل شد تا دقایقی در خدمت شما بزرگواران باشم بسیار خرسندم و امیدوارم در این محدوده زمانی بتوانم بخشی از ظرفیت های کشاورزی منطقه میانه را باتوجه به مطالعاتی که تاکنون انجام داده ام در اختیار شریفتان قرار دهم. در انتها به اقتضای وقت دوستان عزیز می توانند سئوالات خودشان را مطرح نمایند.

همانطورکه اطلاع دارند شهرستان میانه به عنوان بزرگترین شهرستان استان با وسعتی معادل 5595 کیلومتر مربع، حدود 13 درصد از مساحت کل استان را به خود اختصاص داده است. براساس آخرین سرشماری جمعیت شهرستان حدود 190000 نفر بوده و بر اساس تقسیمات کشوری شهرستان میانه دارای چهار بخش مرکزی، ترکمنچای، کاغذکنان و کندوان و دارای 5 شهر: میانه، ترکمنچای، ترک، آقکند، آچاچی و 17 دهستان و 398 آبادی می باشد.

شهرستان میانه با دارا بودن اقلیم ها و میکرو اقلیم های مختلف جهت تولید انواع محصولات گرمسیری و سردسیری مساعد است و در تولید برخی از محصولات مثل گندم، برنج، گوجه فرنگی، گوشت سفید و ماهی مقام اول استان را دارد.

این شهرستان به علت ویژگی های خاص خود و داشتن اراضی محصول خیز و وجود نیروی انسانی تحصیل کرده و متخصص دارای قابلیت ها و پتانسیل های فراوانی برای سرمایه گذاری در بخش معظم کشاورزی و زیر بخش های آن می باشد. اهمیت بخش کشاورزی زمانی دوچندان می شود که مطابق آامارها درحال حاضر سهم این بخش در ترکیب شاغلین رتبه اول را دارد و پس از آن به ترتیب بخش خدمات، صنعت و معدن قرار می گیرد و مهمتر از آن بر اساس آمارها شهرستان بالاترین نرخ بیکاری را در سطح استان دارا می باشد که بهترین سیاست و استراتژی در شرایط فعلی جهت مقابله با این پدبده مخرب اجتماعی، افزایش ظرفیت اشتغال در بخش های زود بازده مانند کشاورزی می باشد. بنابراین به منظور سرمایه گذاری در این بخش شناخت منطقه، اطلاع از آمار سطوح زیرکشت، تولید و مزیت ها، پتانسیل ها، اولویت ها و فرصت های سرمایه گذاری ضروری به نظر می رسد.

اما در این قسمت لازم میدانم قبل از اینکه مزیت های بخش کشاورزی شهرستان را برشمرم، چند اصطلاح علمی راجع به آب کشاورزی بطور مختصر توضیح داده شود.

یکی از مفاهیم بسیار مهمی که در ارتباط با مقوله آب کشاورزی مطرح می شود، ایده آب مجازی (virtual water) و تجارت آب مجازی (virtual water trade) هستش که اولین بار در سال 1993 میلادی توسط آقای تونی آلن دانشمند بریتانیایی مطرح شد. ایشان مقالات متنوعی در این خصوص ارائه نمودند. و آب مجازی را اینطور تعریف کردند که "مقدار آبی است که در فرایند تولید یک محصول از بدو رشد تا تکامل آن مورد استفاده قرار می گیرد" . به عنوان مثال یک کیلو گندم حدود 1300 لیتر به بطور متوسط آب مجازی مصرف می کند تا بدست بیاید. البته صفت مجازی به این خاطر است که از کل آب مصرفی (یعنی 1300 لیتر) تنها 20درصد آن بطور فیزیکی در محصول ذخیره می شود وگرنه آن 1300 لیتر به شکل واقعی در پروسه تولید مصرف می شود. در این میان آنچه که مایه تاسف است این است که این مقدار برای کشور ایران بالای 3000 لیتر برای تولید یک کیلوگرم محصول گندم گزارش شده است که اختلاف فاحشی با متوسط جهانی دارد ضمن آنکه در ایران مصرف آب مجازی برای محصولات دیگر نیز به همین منوال گزارش شده است.

دومین اصطلاحی که لازم است مختصری توضیح داده شود بهره وری آب کشاوورزی است که دونوع می باشد: بهره وری فیزیکی آب و بهره وری اقتصادی آب. به طور ساده بهره وری فیزیکی به این مفهوم اطلاق می شود که از یک مترمکعب ( یا 1000لیتر) آب چقدر محصول تولید می شود. براساس آمارها برای متوسط جهانی این مقدار 2 الی 4 کیلوگرم محصول گزارش شده است اما برای ایران در سال 1394 براساس برآورد موسسه تحقیقات فنی و کشاورزی به طور متوسط حدود 1 کیلوگرم گزارش شده است که در این مورد هم با متوسط جهانی متاسفانه ما اختلاف زیادی داریم. البته این نکته را باید گفت که آقای کوفی عنان دبیر سابق سازمان ملل، شعار " از هر قطره آب باید محصولی را تولید کرد" یا crop per drop را داده بود که در واقع عملکرد بهتر کشورها را می توان به نوعی توجه جدی آنان به این شعار ارزشمند تلقی نمود. بهرحال اما امروزه توجه سازمان های کشاورزی به این رویکرد معطوف شده است که بجای بهره وری فیریکی، اولویت بهره وری اقتصادی آب مورد توجه قرار گیرد. این مفهوم بدین معنا است که ما بجای سنجش بهره وری فیزیکی آب، ارزش اقتصادی کالای تولید شده را در نظر بگیریم. به عنوان مثال اگر در منطقه میانه ما بیایم از یک مترمکعب آب فرضاً 2 کیلو هندوانه تولید کنیم خب ارزش اقتصادی دو کیلو هندوانه چقدر است؟ اما اگر با همین مقدار آب ما در منطقه 100گرم زعفران تولید کنیم ارزش اقتصادی آن چقدر خواهد بود؟ علاوه برآن توان اشتغالزایی زعفران با هندوانه آیا به ازای هر واحد سرمایه گذاری قابل مقایسه است؟ بنابراین اینجاست که باید اولاً برای منطقه متناسب با نوع اقلیم حاکم و ارزش مالی کالا، الگوی کشت تعریف شود و ثانیاً تلاش شود هم بهره وری آب و هم استفاده مجازی آن مورد توجه قرار گیرد. لازم به ذکر است که آب مجازی با بهره وری آب کشاورزی ارتباط معکوس دارد بدین معنا که در بهره وری مقدار محصول تولید شده از یک واحد حجم آب مورد نظر است ولی در آب مجازی مقدار آب استفاده شده برای تولید یک کیلوگرم محصول مورد نظر است.

وسومین اصطلاحی که میخواهم کمی آشنا بشویم و در مباحث علمی بسیار مورد توجه است ردپای آب کشاورزی (water foot print) است. در این اصطلاح بیشتر ترکیب استفاده آب مورد توجه است. بدین شکل که آب ها را از نظر ترکیب استفاده به سه دسته شامل آب آبی ( آب موجود در سفره های زیرزمینی، آب سدها، رودخانه ها، چشمه ها و قنات)، آب سبز ( آبی که در قالب نزولات آسمانی می بارد) و آب خاکستری ( شامل پساب ها) طبقه بندی می کنند. نکته بسیار جالب توجه در مورد این آب ها این است که براساس گزارش سال 2011 یونسکو، تولید بیشتر محصولات در سطح جهان از طریق آب سبز(بیش از80 درصد) صورت می گیرد و حال آنکه در ایران برعکس است یعنی از آب سبز (برف و باران) به طور متوسط 15 الی 20 درصد در تولیدات محصولات استفاده می شود و مابقی توسط آب آبی تامین آب می شود که این خود آسیب جدی به مخازن آبی کشور وارد نموده است.

در کنار مسائل فوق الذکر یعنی پائین بودن بهره وری آب کشاورزی ، متاسفانه عملکرد تولید در واحد سطح در اراضی آبی و دیم کشور ما نیز از متوسط جهانی به مراتب فاصله زیادی دارد بطوری که در کشورهای توسعه یافته متوسط تولید غلات در کشت دیم  3/2 تن در هکتاردر سال 1995 بوده است درحالی که در ایران طی سال زراعی 2007 در اراضی دیم حدود 1170 کیلوگرم و در کشت آبی حدود 3/5 تن در هکتار بوده است و این درحالی است که متوسط عملکرد در واحد سطح در اراضی آبی دنیا درحدود 6 تن در هکتار (درایرلند به 9 تن نیزمی رسد) در سال 2001 بوده است.

به هر ترتیب با در نظر داشتن این نکات برمی گردیم به ذکر مزیت های بخش کشاورزی میانه و اینکه درحال حاضر شهرستان دچار چه مقدار زیان اقتصادی از این حوزه است.

شهرستان میانه از پتانسیل های ذیل در بخش کشاورزی و منابع طبیعی برخوردار است:

1- وجود 42 سد خاکی و بتنی به ظرفیت یک میلیارد مترمکعب

2- وجود بالغ بر 166000 هکتار اراضی زراعی و باغی

3- خروج بیش 2/3 میلیارد متر مکعب آب از حوضه آبریز شهرستان ( یعنی بیش از 2 برابر گنجایش 42 سد موجود)

4- وجود بالغ بر 5000 نیروی انسانی تحصیلکرده و متخصص در زمینه رشته های مختلف کشاورزی در سطح شهرستان

5- وجود رشته های مختلف کشاورزی در دانشگاه آزاد اسلامی و دیگر مراکز علمی در سطح شهرستان

اکنون با سناریوهای مختلف زیان اقتصادی شهرستان را که به علت عدم توجه به این بخش متحمل می شود را ذکر می کنیم:

سناریو درآمدها ( زیان اقتصادی شهرستان)

بطورموجز محاسبات براساس بهره وری آب کشاورزی

سناریو اول - اگرما بهره وری آب کشاورزی را به متوسط جهانی یعنی حدود 3 کیلوگرم محصول  به ازای اختصاص 1 متر مکعب حجم آب برسانیم و از طرفی بجای  2/3 میلیارد مترمکعب آبی که هم اکنون متاسفانه از منطقه ما خارج می شود، تنها 2 میلیارد متر مکعب آن را مهار کنیم و به تولید محصولات اختصاص دهیم، در این صورت با احتساب دو فاکتورمذکور می توان 6میلیون تن محصول تولید کرد. حال اگر ارزش تقریبی هر کیلوگرم محصول را بطور متوسط 3 هزار تومان در نظر بگیریم  درآمد ناخالص آن 18000 میلیارد تومان می شود!

سناریو دوم -  اگر بهره وری فعلی یعنی 1 کیلوگرم محصول در برابر 1 متر مکعب آب را در نظر بگیریم، آنگاه می توان بجای 6 میلیون، 2 میلیون تن محصول و بجای 18000 میلیارد تومان، 6000 میلیارد تومان درآمد ناخالص داشت.

به طور موجز محاسبات براساس عملکرد در واحد سطح

اگر از مساحت 166 هزار هکتار اراضی قابل کشت منطقه، تنها 100 هزار هکتار آن را تحت پوشش 42 سد موجود و یا احیانا موارد قابل احداث دیگر قرار دهیم آنگاه :

سناریو سوم -  اگر تولید در واحد سطح را به متوسط جهانی یعنی 6 تن در هکتار برسانیم، از100 هزار هکتار می توان 600 هزار تن محصول تولید کرد که درصورت فرض 3000 تومان ارزش تقریبی هرکیلوگرم، 1800 میلیارد تومان درآمد ناخالص حاصل می شود.

سناریو چهارم-  اگر عملکرد فعلی یعنی 3/5 تن محصول در هکتار را در نظر بگیریم، در این صورت از 100 هزار هکتار میتوان 350 هزار تن محصول برداشت و با احتساب 3 هزار تومان ارزش تقریبی هر کیلو محصول، درآمد ناخالص آن 1050 میلیارد تومان می شود (جالب توجه اینکه در بودجه 94 برای اشتغال کل ایران تنها 1000 میلیارد تومان در نظر گرفته شده بود!).

در سناریو دیگر، اگر جمعیت شهرستان را 200 هزار نفوس در نظر بگیریم  و سرانه مصرف گندم شهرستان را بطور میانگین 180 کیلوگرم حساب کنیم (در ایران از160 تا 200 کیلو متغیر است)، آنگاه حدود 36000 تن گندم برای شهرستان نیاز خواهد بود که درصورت مدنظر قرار دادن عملکرد3/5 تن درهکتار، از 100 هزار هکتار اراضی تنها 10 هزار هکتار و درصورت فرض عملکرد 6 تن در هکتار تنها 6000 هزارهکتار(مثلا فقط پایاب سد صومعه علیا)  میتواند تکافوی گندم جمعیت شهرستان باشد. در این صورت بقیه اراضی (94000 هکتار از 100 هزار هکتار تحت کشت فاریاب) را می توان به محصولات پربازده با نیاز آبی کم مانند زعفران وغیره اختصاص داد.

این ارقام درحالی بیان می شود که هنوز 66000 هکتار اراضی در این محاسبات در نظر گرفته نشده است. لذا اگر محصولات 66 هزار هکتار اراضی باقی مانده  را به اعداد و ارقام مذکور اضافه کنیم  آنگاه هم مقدار محصول  وهم درآمد حاصل دوچندان خواهد بود.

جمع بندی و پیشنهادات:

با توجه به موارد ذکر شده، به نظر میرسد راهبرد رشد کشاورزی متناسب با اهداف اشتغالزایی باید بر محورهای زیر متمرکز باشد:

1- داشتن برنامه استراتژیک برای توسعه و افزایش ظرفیت بخش کشاورزی بارویکرد ایجاد فرصت های شغلی برای جوانان و فارغ التحصیلان دانشگاهی

2- لزوم ارتقای بهره وری آب کشاورزی حداقل به متوسط جهانی و توجه جدی به مسئله آب مجازی

3- تجهیز هر چه سریعتر پایاب سدها به سیستم های آبیاری مکانیزه و مدیریت نظام آبیاری در سر مزرعه

4- تعیین الگوی کشت باتوجه به نوع اقلیم منطقه و ارزش اقتصادی کالای تولیدی

5- تجمیع اراضی کشاورزی و کشت آنها درقالب تشکل های تعاونی و حمایت همه جانبه از واحد های کشاورزی

6- اصلاح بذور و برنامه ریزی برای تولید محصولات ارگانیگ

7- رفع موانع تولید و احیای صنایع اشتغالزا و کاربر مانند صنایع تکمیلی، تبدیلی و فرآوری

سخن آخر اینکه تحقیقات نشان می دهد اگر دریک منطقه کشاورزی سه عملیات تجمیع و یکپارچه سازی اراضی، اصلاح بذور و آبیاری مکانیزه باهم صورت پذیرد آنگاه بهره وری به میزان 100 الی 200 درصد قابل افزایش است. لذا پیشنهاد می شود جهت دستیابی به اهداف سند توسعه شهرستان مبنی بر توسعه کشاورزی دانش بنیان و تکمیل زنجیره ارزش افزوده، اخذ مجوز تاسیس منطقه ویژه کشاورزی در دستورکار قرار گیرد و اینکه در اول بحث موضوع تجارت آب مجاری را مطرح کردم که بی فایده نخواهد بود به این نکته اشاره کنم که در همین رابطه مقاله ای تحت عنوان " طرح تجارت آب مجازی داخلی در جهت مدیریت بحران آب کشور، مطالعه موردی شهرستان میانه" در اولین کنگره سالیانه جهان و بحران انرژی در اردیبهشت 94 ارائه نمودم که خوشبختانه طرح مذکور جزو بیست طرح اول ازبین بیش از هزار طرح ارائه شده شناخته شد. آنچه که در این طرح اهمیت داشت این بود که پیشنهاد تصویب طرح تجارت آب مجازی داخلی از سیاست گذاران کشاورزی خواسته شده است که امیدوارم درصورت توجه و تصویب آن، در منطقه میانه انقلاب کشاورزی اتفاق بیافتد.

با سپاس و ممنون از حسن توجه تان