تبریز - ایرنا - کاروانسراهای آذربایجان شرقی از یادگارهای پر ارزش معماری ایران به شمار می روند و نشانگر پیشینه تاریخی این استان در زمینه تجارت و بازرگانی است.

کاروانسرا در گذشته محلی برای اسکان کاروان هایی بود که به منظور مسافرت، تجارت و زیارت از شهری به شهر دیگر تردد می کردند. 

این مکان ها بیشتر به شکل مربع، مستطیل یا هشت گوش، با یک ورودی عظیم و بلند، با برج هایی درگوشه دیوارها که در اغلب موارد دارای بادگیر بودند، ساخته می شد. 

این کاروانسراها از حجره های کوچک برای استراحت مسافران، سکوهایی به صورت تراس در اطراف حیاط و فضای کافی برای حیوانات بارکش تشکیل می شد.

البته کاروانسراهایی که در دو طبقه ساخته می شدند، حجره های پایینی را برای انبار کالاها و حجره های بالایی را برای اسکان مسافران در نظر می گرفتند.

آنچه که امروزه ما به عنوان کاروانسرا می شناسیم در واقع تکامل یافته ایستگاه های پستی هخامنشی یا پناهگاه های بین راهی است که شهرهای مختلف دولت هخامنشی را به یکدیگر متصل می کرد. 

در دوره ساسانیان به علت رونق تجارت، اتاق هایی در اطراف این ایستگاه ها ایجاد شد تا مسافران بتوانند استراحت کنند. 

در دوره پس از اسلام معماری کاروانسراها متنوع شد و نه تنها در مسیر شهرها و روستاها، معابر کوهستانی و نواحی کویری، بلکه در مراکز اقتصادی و راسته بازاها نیز با ویژگی های متفاوتی احداث شد. 

کاروانسراها دارای انواع مختلفی از جمله کاروانسراهای شاهی، خصوصی، خیریه، دشت، کوهستان، درون شهری و برون شهری بوده است.

تبریز هم که از ادوار گذشته به دلیل قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم یکی از مهمترین مراکز بازرگانی ایران به شمار می رفت، به خاطر موقعیت ویژه خود، سالیان دراز پذیرای کاروان های تجاری خاور دور و اروپا از راه روسیه و عثمانی بود.

* کاروانسرای جمال آباد * 

کاروانسرای جمال آباد در دامنه روستای جمال آباد در 35 کیلومتری شهرستان میانه واقع شده است. 

این بنا از زیباترین و بزرگترین کاروانسراهای آذربایجان می باشد که توسط شاه عباس بنا شده است. 

کاروانسرای جمال آباد دارای حیاط مرکزی با چهار ایوان می باشد، سردرِ بنا دو طبقه بوده و چهار برج مدور در چهار طرف پلان آن وجود دارد. 

----------------------------------------

* کاروانسرای پیام * 

این کاروانسرا که در نزدیکی شهر مرند و در مسیر جاده ابریشم قرار گرفته است، در دوره مغول و صفویه از مهمترین استراحت گاه های میان راهی به شمار می آمده است. 

قدمت کاروانسرای پیام مرند به عنوان یکی از ۹۹۹ کاروانسرای موسوم به شاه عباسی به دوره مغول و صفویه می رسد.

این کاروانسرا در گذشته یکی از مهم ترین مراکز بین راهی جاده ابریشم به شمار می رفته است و امروز از مهم ترین ابنیه تاریخی و گردشگری کشور محسوب می شود.

کاروانسرای پیام مرند به علت اهمیت مکانی و مبادلات وسیع کالا در قرون گذشته بر خلاف کاروانسراهای کوهستانی، دارای حیاط مرکزی وسیع و از نوع چهار ایوانی است که از سردر رفیع، گنبدخانه حیاط مرکزی به شکل هشتی، اتاق ها و ایوان های مشرف به حیاط برای اقامت کاروانیان تشکیل می شود. 

این کاروانسرا در تملک میراث فرهنگی است و پس از مرمت به عنوان هتل و غذاخوری بین راهی تغییر کاربری داده شده است.

* کاروانسرای داش آتان (حاجی شیخ) *

تاریخچه این کاروانسرا که در خیابان طالقانی شهر تبریز قرار دارد، به دوره قاجاریه می رسد. 

در نقشه دارالسطنه تبریز به سال 1297 ه.ق (1255 ه.ش)، این کاروانسرا به نام کاروانسرای حاج شیخ جعفر دیده می شود.

این کاروانسرا توسط حاج شیخ که از تجار بنام ظروف چینی بوده بنا شده و بنام کاروانسرای حاج شیخ معروف گشته است و بعدها به کاروانسرای داش آتان نیز نامیده شده است. 

کاروانسرای داش آتان به عنوان یکی از معدود کاروانسراهای داخل شهری برجای مانده حایز اهمیت است. 

این بنا با الگوی کاروانسراهای منطقه غرب شامل پوشش غیرمسطح آجری طبقه همکف، پوشش مسطح چوبی طبقه اول و ستون های چوبی و رواقهای با پوشش چوبی در طبقه اول احداث شده است. 

مصالح بکار رفته در بنا سنگ، آجر و چوب است. 

پوشش سقف طبقه همکف آجری غیرمسطح و پوشش سقف طبقه اول و رواق های این طبقه تیرچوبی است. 

* کاروانسرای گویجه بل *

این بنا در جاده تبریز - اهر از نوع کاروانسراهای کوهستانی، بدون حیاط مرکزی است.

پلان آن مستطیل شکل بوده و در گوشه های بنا با برجک هایی تقویت شده است. 

هشتی ورودی از طرف غرب به داخل سالن با پنج گنبد عرقچین باز می شود و سالن های طرفین کالدور میانه از هر طرف پنج سالن (در مجموع ۱۰سالن) از کالدور مرکزی منشعب شده است. 

دیوارها در داخل و خارج با سنگ مالون بنا شده و سقف ها آجری است. 

سقف راهرو مرکزی با گنبدهای عرقچین و سقف سالن های شمالی و جنوبی طاق آهنگ است.

احداث بنا با توجه به شواهد و قرائن می تواند متعلق به دوره صفویه باشد.

از خصوصیات این بنا که بعنوان کاروانسرای کوهستانی استفاده می شده است، بسته بودن بنا برای زمستان های سخت و پربرف بوده است.

گویجه بل تمام عناصر یک کاروانسرای شاخص ایرانی را دارد.

سردر ورودی، شترخان(محل نگهداری شترها) و محل استقرار مسافران بخشی از عناصر اصلی این کاروانسرا را تشکیل می دهد. 

برخلاف کاروانسراهای تیپ فلات داخلی که عناصر به دور میان سرایی ساخته می شدند، این بنا از معماری بومی سرزمین آذربایجان پیروی کرده است. 

* کاروانسرای خواجه ملکم – مراغه *

به گفته قدیمی ها در زیرزمین قسمت جنوبی این کاروانسرا سنگ نوشته ای وجود داشته که تاریخ بنا را 300 سال پیش نشان می دهد، اما متاسفانه امروزه روی آن با سیمان پوشانده شده است. 

این بنا به نام ملکم آفتاندینان معروف به خواجه ملکم که شخصی ارمنی و تاجر بوده ثبت شده است.

این بنا در قسمت های مختلف از یک تا سه طبقه تشکیل یافته است. 

ورودی بنا که از محله سالارخانه است بوسیله یک درب بزرگ چوبی به حیاط مرکزی که در گذشته نهر آبی نیز در آن جریان داشته است، باز می شود.

دور تا دور حیاط را حجره هایی با سقف کاهگل در برگرفته است. 

ورودی دیگر بنا در قسمت غرب است که به میدان آردفروشان سابق منتهی می شود. 

در این قسمت نیز مانند قسمت شرقی بنا پای طاق سردر و قسمت خیز آن در دیوارها کاملا مشهود است، ولی از تصاویر باقیمانده به خوبی دیده می شود که این قسمت دارای طاق (پنج او هفت) با آجرکاری خفته راسته بوده است. 

* کاروانسرای شاه عباسی ( آیراندیبی) *

این کاروانسرا در جاده مرند – جلفا، سه راهی روستای میاب- هرزند در ضلع شمالی کوهی که بر فراز آن قلعه ای مشهور به قلعه هلاکو وجود دارد، قرار گرفته است.

این کاروانسرا در بین اهل محل به کاروانسرای شاه عباسی معروف است ولی اسم اصلی آن کاروانسرای آیراندیبی (عریان تپه) است.

در ضلع جنوبی این کاروانسرا به ترتیب جاده آسفالته راه آهن و کمی دورتر کوه سنگی قرار گرفته است. 

از پژوهش های انجام گرفته در مورد این اثر برمی آید که این بنا متعلق به قرن هفتم ه. ق بوده است.


* کاروانسرای خواجه نظر *

کاروانسرای خواجه نظر (عباسی) جلفا یکی از 999 کاروانسرای ساخته شده در زمان شاه عباس صفوی است. 

در ورودی این بنای با ارزش، دربی چوبین و بزرگ قرار دارد و حیاط کاروانسرا بسیار بزرگ است.

تاورنیه فرانسوی این کاروانسرا را دیده و می نویسد: خواجه نظر یکی از ارامنه معتبری بود که از جلفا خارج شد و چون در تجارت ترقی کرد و نزد شاه عباس کبیر و جانشین او شاه صفی اعتبارات حاصل نمود، او را کلانتر ملت ارامنه کردند و به افتخار وطن اصلی خود جلفا دو کاروانسرای بزرگ در آنجا بنا کرد که هنوز در طرفین رودخانه باقی هستند.

جیمز کاروی نیز این بنای تاریخی را دیده و آورده است: خواجه نظر از ارامنه ای بود که در زمان شاه عباس به اصفهان به اجبار کوچانده شد و در آنجا کارش بالا گرفت و مورد عنایت شاه واقع شد و ثروت و مکنت کلانی به هم رسانید.

وی با اجازه شاه بر روی ویرانه های زادگاه خود کاروانسرای بزرگی از سنگ و آجر بنا کرد تا مسافرانی که از آب ارس می گذرند شبی را در آنجا استراحت کنند و سحرگاه راهی سوجیا یا شجاع امروزی شوند.

کاروانسراهای عباسی دارای پلان های مدور، چند ضلعی، دو ایوانی، کاروانسرا با تالار ستون دار و چهار ایوانی بوده اند، اما در این بین یک سری کاروانسراها دارای پلان های متفاوت با این الگو می باشند که کاروانسرای خواجه نظر جلفا از جمله آنهاست. 

این کاروانسرا دارای حیاط مرکزی و سه ایوان در سه طرف حیاط است.

بنا در سه ضلع حیاط چرخیده و مصالح آن سنگ تراش و آجر می باشد. 

این بنا، پلان مستطیل شکل دارد و از داخل راهروهایی جهت دسترسی به اتاق ها وجود دارد. 

کاروانسرای خواجه نظر در اسفند 1381 با شماره ثبت 7744 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده و در فصل های مختلف مورد توجه و استقبال ویژه گردشگران داخلی و بخصوص گردشگران خارجی است.

کاروانسرای گویدرق میانه، خورانک مراغه، آرپا دره سی اهر، شاه عباسی کلیبر از دیگر کاروانسراهای آذربایجان شرقی است.