کتابی زیبا و جذاب و محققانه برای آنان که می خواهند بفهمند اسامی جغرافیایی ملت ترک بر چه اساسی بوده و معانی آن را بفهمند برای آنانکه بفهمند هیچ کلمه و اسمی بی معنی و بی مفهوم نیست و برای آنان که اسامی محل سکونت خود را نمی دانند.

اینک قسمتهایی از مقدمه این کتاب شیرین را که صد البته برای میانه ایهای گرامی بسی شیرین تر خواهد بود را با هم می خوانیم:

«یکی از مهمترین مشخصه های هویتی هر منطقه، آبادی و شهری اسم آن است. این اسامی که اکثر آنان قدیمی هستند، بصورت گنجینه ای از معارف گوناگون ادبی، تاریخی، فلسفی و اسطوره شناسی هستند، که غبار زمان بصورت پوششی از رمز و راز آنها را در یر گرفته است. در صورتی که این غبار زدوده و رمزها گشوده گردد، نور روشنی بخش این گنجینه های درخشان، افقهای تاریک ذهن انسان امروزی را روشن ساخته و او را در شناخت تاریخ، فرهنگ و زبان گذشتگان یاری خواهد نمود.

اسامی قدیمی شهرها، آبادیها، کوهها و رودها که بصورت شفاهی و سینه به سینه و بدون تحربف به ما رسیده اند، از مهم ترین اسناد تاریخ، قرهنگ و زبان گذشته های دور و نیاکان ما می باشند»

 دکتر در ادامه از بعضی مشکلات گرد آوری این اسامی و وجه تسمیه آنان می نویسد:

«پس از فراغت از تحصیل و اشتغال به طبابت، از مراجعه کنندگان روستایی اسم و وجه تسمیه آبادیهای آنها را می پرسیدم، در این میان متوجه شدم که اکثر آنان از مفهوم لغوی و وجه تسمیه اسامی روستاهای خود اطلاع ندارند و همچنین تعداد زیادی از هموطنان روستایی از بیان اسم روستا و محل تولد خود احساس خوبی نداشته و از بیان آن امتناع می کنند. با دقت در این امر متوجه شدم که این مسئله از چند عامل ناشی می شود:

اول- تعدادی از اسامی روستاها معنی و مفهوم خاصی را برای ساکنین آن و دیگر افراد تداعی نمی کند و بدون مفهوم جلوه می کند و از بی مفهوم بودن اسم زادگاه خود احساس خوبی ندارند.

دوم- دوست ندارند، به خاطر عدم اطلاع از معنی و مفهوم اسم زادگاه خود، به بی اطلاعی متهم شوند.

سوم- تعدادی از اسامی قدیمی در هنگام ثبت در اسناد مکتوب بطور سهو یا عمد طوری تغییر یافته که بعضا» معانی سبک از آنها مستفاد می شود و در بیان این اسامی به عنوان اسم آبادی و زادگاه، حس خوبی به افراد دست نمی دهد.

چهارم- تعدادی از اسامی قدیمی که در گذشته بار معنایی مثبت داشته اند با گذشت زمان و تغییر معنا و ارزش ها و نوع تفکر، بار معنایی مثبت خود را از دست داده و در بعضی موارد بار معنایی منفی پیدا کرده اند و افراد ار اینکه نیاکانشان زادگاه آنها را به این اسامی نامیده اند دلخور هستند و از به زبان آوردن آن اکراه دارند»

 نویسنده محترم در ادامه از روشهای بدست آوردن تلفظ صحیح و اسامی درست روستاها گفته و می افزاید:

«جالب است بدانیم که دگرگونی تلفظی اسامی ترکی در بین افراد که با زبان فارسی آشنا بوده و به اصطلاح باسواد می باشند بیشتر اتفاق می افتد، چرا که این افراد با استناد به فرم فارسی نویس اسامی سعی در، به ظاهر درست خواندن آنها را دارند در حالی که ندانسته موجب تغییر و تحریف بیشتر اسامی می گردند ولی در افراد بی سواد و یا باسوادان آگاه از مسائل زبانی این مشکل کمتر اتفاق می افتد چرا که آنها واژه ها و اسامی ترکی را با آواهای زبان اصلی تلفظ می نمایند»

اینک مدخل «تئجه رق (تئجه ره) Tecərə» را از صفحه 99 با هم می خوانیم:

تئجه رق (تئجه ره) Tecərə

اسم روستایی در بخش کندوان دهستان گرمه ی شمالی می باشد که بصورت تجرق به فارسی نوشته می شود.

تئجه رق در زبان محاوره ای شهرستان میانه بصورت تئجه ره تلفظ می شود.

اسم یکی از رودهای فرعی تشکیل دهنده ی گرمه چای نیز تئجره چای می باشد همچنین تئجه ره چای، اسم دیگر آبادی قشلاقی چوخور یورد نیز می باشد.

تئجه رق واژه ای قدیمی است که شکل اولیه آن تیغراق با تیقراق که بعلت نوشته شدن با الفبای فارسی و عربی بصورت تیگراق و تیجراق و مخفف آن تیجرق درآمده است.

«تیقراق» از نظر ریشه شناسی، از دو قسمت «تیقرا» و «واق» درست شده است که بعلت ختم شدن ریشه فعلی «تیقرا» به حرف صدادار، حرف صدادار پسوند حذف شده است.

«تیقرا ریشه فعلی مصدر «تیقراماق» به معنی دلیر شدن و جلد شدن می باشد» 1

«اق» در زبان ترکی آذربایجانی پسوند صفت ساز و اسم ساز می باشد و موقع اضافه شدن به ریشه فعل، صفت و اسمهایی می سازد که خاصیت و کیفیت را می رساند مانند صفتهای قورخاق (ترسو) و اویناق (رقصان) و اسامی باتاق (باتلاق) و یاتاق (محل خواب) 2

بنابراین با در نظر گرفتن مطالب فوق تئجه رق به معنی «دلیر و چابک» و آبادی تئجه رق به مفهوم آبادی (طایفه ی) دلیر و چابک خواهد بود.

فعل «تیقراقلاندی» به معنی «شخص، دلیری و چابکی نمود» 3 از همین ریشه ساخته شده است.

به نظر نگارنده واژه ی «تیقران» که امروزه بصورت تهران استعمال می شود از همین ریشه ساخته شده است. تیقران واژه ای مرکب (صفت فاعلی) می باشد که از ریشه فعلی «تیقرا» به اضافه ی پسوند «ان» ساخته شده است. پسوند «ان» در زبان ترکی هنگام اضافه شدن به ریشه فعلی صفت فاعلی می سازد. مثل: ساتان (فروشنده) و چالان (نوازنده)

واژه ی قدیمی تیقران در اثر تبدیل شدن حرف «ق» به حرف «ه» بصورت «تیهران» درآمده است. مثل تبدیل قوقون به قوهون (به معنی خربزه ی عطرآگین) و تبدیل قالی به هالی و تبدیل دوقتور به دوهتور.

تیهران در زبان فارسی بصورت تهران تلفظ و نوشته می شود.

بنابراین تیقران (تهران)، به معنی دلاور و دلیر بوده و منظور از قریه یا شهر تهران، قریه یا شهر شخص یا طایفه دلاور خواهد بود.

منابع

1و2) دیوان لغات الترک

3) معاصیر ادبی آذری دیلی، دوقتور ذهتابی صفحات 80 و 145

خواندن این کتاب تحقیقی را برای همه دیلداشلار و خصوصا» میانه ایهای عزیز توصیه می کنم. امید که چنین کتابی برای همه شهرها و مناطق آذربایجان عزیزمان نوشته شود. و غبار از چهره این اسامی زیبا و پرمفهوم جغرافیایی ما برداشته شود.