بعد پنهانِ تبلیغات اخلاقی سطح شهر ترکمنچای
بعد پنهانِ تبلیغات اخلاقی سطح شهر ترکمنچای
یاور احمدپور ترکمانی
اکنون در تقابل با شرکت ها و رسانه های تبلیغاتی غرب، سازمان های نوع دوست در برخی از این کشورها با فاحشه گری به وسیله ابزار «شرم» و نصب عکس هایی از متهمان و فاحشه ها در وب سایت ها و تلوزیون های محلی مبارزه می کنند. کدام یک بازدارنده قوی تری است 500 دلار جریمه برای فاحشه گری یا ترس از این که ممکن است دوستان و خانواده فرد هنجار شکن را در سایت یا تلویزیون ببینند؟
جامعه امروزی از طریق شبکه پیچیده، فراگیر و پیوسته در حال تعدیلی از انگیزه های اقتصادی، اجتماعی و اخلاقی نهایت تلاش خود را برای مبارزه با ناهنجاری های اجتماعی می کند. انگیزه سه بعد دارد: اقتصادی، اجتماعی و اخلاقی. در بیش تر موارد طرح انگیزه به تنهایی شامل هر سه است. تبلیغات ضد قهوه خانه و تنباکو را در نظر بگیرید. اضافه کردن مالیات به مقدار 500 تومان برای هربسته تنباکو، انگیزه اقتصادی قوی ای برای جلوگیری از خریدن تنباکو است. ممنوعیت قلیان در اماکن عمومی و کافه ها انگیزه اجتماعی قدرتمندی است؛ و هنگامی که دولت اعلام کند که مثلاً گروه های مخالف با فروش تنباکو در بازار سیاه پول جمع می کنند این انگیزه اخلاقی نسبتاً قوی ای برای نخریدن تنباکو و انصراف از کشیدن قلیان به دست می دهد.
یا تصور کنید که مدیر یک مهد کودک باشیم و قبلاً مقررات مهد کودک را در مورد این که بچه ها باید قبل از ساعت 5 بعد از ظهر تحویل گرفته شوند به خانواده ها اعلام کرده باشیم. اما می بینیم که در بیشتر موارد، پدر و مادرها دیر می کنند. نتیجه این می شود که در پایان روز، چندین بچه نگران و حداقل یک مربی داریم که باید منتظر بماند تا پدر و مادرها بالاخره بیایند و بچه هایشان را ببرند. چه کار می توانیم بکنیم؟ ممکن است برخی با نگرش اقتصادی چنین راه حلی را پیشنهاد دهند: پدر و مادرهایی که دیر می آیند جریمه کنید. اصلاً چرا باید مهد کودک از این بچه ها مجانی مراقبت کند؟ شخص بنده بر این عقیده ام که به احتمال قوی، همین که جریمه اعمال شود، بلافاصله تعداد پدران و مادرانی که دیر خواهند کرد بالا برود. ممکن است حدس بزنید که به خاطر نرخ کم جریمه است که تاخیرها افزایش می یابد. اما در اساس مشکل دیگری در مورد جریمه مهد کودک می تواند وجود داشته باشد و آن این است که انگیزه اقتصادی (جریمه پولی) را می توان جانشین انگیزه اخلاقی (احساس گناهی که پدر و مادرها وقتی دیر می کردند قرار بود داشته باشند ) کرد. با پرداخت فقط چند صد تومان، پدر و مادرها می توانند گناه خود را بخرند. علاوه بر این، مقدار کم جریمه برای والدین نمودار این می تواند باشد که دیر کردن آن قدر هم مشکل بزرگی نیست.
در هر سه مثال قبل انگیزه اخلاقی برای ممانعت از رفتارهای ناهنجار اجتماعی، انگیزه ای قوی است و از این نظر پرداخت هزینه برای تبلیغات اخلاقی، سرمایه گذاری در تقویت سرمایه اجتماعی است.
ممکن است دیدگاهی ظاهر بین، تبلیغات دیواری را از جنبه زیبایی ظاهری شهر مد نظر قرار دهد. ولی واقعیت این است که اهمیت چنین تبلیغاتی در تنظیم روابط اجتماعی و اقتصادی افراد با یکدیگر است. فرصت طلبی در عموم روابط اقتصادی و اجتماعی زمینه بروز دارد و ویرانگر است. در مبادله یک پزشک با بیمار، استاد با دانشجو، دو بازرگان با یکدیگر، دو شرکت و ... نفع شخصی می تواند به شکل فرصت طلبی تجلی یابد. آنچه فرصت طلبی ها را مهار می کند از یک سو قوانین و محدودیت های رسمی است و از سوی دیگر ارزش های اخلاقی است. محدودیت های رسمی و قوانین به تنهایی نمی توانند از فرصت طلبی جلوگیری کنند زیرا این محدودیت ها توسط انسان ها اعمال می شود و همه در معرض فرصت طلبی هستیم. تنها ارزش های اخلاقی است که می تواند این دور باطل را پایان دهد. وجود ارزش های اخلاقی برای نظم روابط اجتماعی و اقتصادی، برای حفظ محیط زیست، برقراری عدالت و ... الزامی است. مثلاً در توزیع درآمد و عدالت توزیعی تنها با قانون نمی توان مالیات دهندگان را وادار به پرداخت مالیات کرد. اگر عموم مردم یک جامعه به نظام مالیاتی و توزیع درآمد به عنوان یک ارزش اعتقاد نداشته باشند دستگاه مالیاتی نمی تواند ثروت و درآمد را متعادل سازد. نفع طلبی حکم می کند که هر فرد از پرداخت مالیات فرار کند. آنچه افراد را وادار می کند که تن به مالیات دهند در کنار دستگاه مالیاتی کارامد اعتقاد به این باور است که برداشت از درآمد من به نفع همگان می انجامد هر چند این نفع همگانی با نفع کوتاه مدت من ناسازگار است.
این که چه بخش از قابلیت های کنونی هر فرد به فعلیت می رسد بستگی به فرصت های اجتماعی و تقویت اقدامات ابتکاری وی دارد. این فرصت ها به میزان زیاد مکمل یکدیگر هستند و تحقق هر یک دستیابی به دیگری را تقویت می کند. از این نظر پایبندی به اخلاق برای دادن آزادی در کنش، محرکه اصلی است. نابرابری موضوع و دل نگرانی اصلی آزادی است. یا وقتی در سازمان ها نگاه خصوصی سود و زیان جایگزین نگاه و احساس اخلاقی می شود، کارایی از دست می رود زیرا برخی از ارزش های همگانی که همکاری و حمایت متقابل را پشتیبانی می کنند تهی می شوند.
در عرصه جهانی نیز عدم پایبندی به ارزش های اخلاقی و عدالت در میان نهادهای بین المللی کنونی همچون بانک جهانی و صندوق بین المللی پول و سازمان تجارت جهانی، منجر به عقب ماندگی کشورهای در حال توسعه و کشورهای اسلامی شده است. باور های اخلاقی و ارزشی با نهادهای طراحی شده در دوره پس از جنگ جهانی دوم ناسازگار است. این نهادها تحت سیطره معدودی از کشورها هستند و با ارزش های جهانی امروز مانند برابری انسان ها ناسازگارند. از همین رو معماری مجدد این نهادها و طراحی سازمان های جدید بین المللی الزامی است.
